Tarix

Zamonaviy O’zbekiston hududi Neandertallar tomonidan hali Paleolitik (Obi-Rahmat, Teshik-Tash) davrdan beri mavjud.

O’zbek xalqining tarixi Markaziy Osiyoning boshqa turkiy xalqlarining tarixi bilan ham, hozirgi O’zbekistonning ichida ham, tashqarisida ham yaqindan bog’liq. O’zbekiston hududida birinchi davlatlarning paydo bo’lishi mil. Av. VII-VIII asrlarga to’g’ri keladi, Xorazm, So’g’diyona va Baqtriya kabi davlatlar paydo bo’lgan. Zamonaviy O’zbekiston hududida Samarqand (mil. Av. 742), Shahrisabz (mil. VII asr), Xiva (miloddan avvalgi VI asr), Qarshi va Termiz (V asrda) Buxoro (mil. IV asr), Toshkent va Marg’ilon (mil. II asr).

Miloddan avvalgi 329-327-yillarda buyuk Iskandar, Sug’diyona va Baqtriyani bosib olib, Baqtriya hukmdorining qizi Roxaniga turmushga chiqdi. Ishg’olchilarning qarshiligi shafqatsiz bo’lib, Aleksandr armiyasini uzoq vaqt davomida bu sohada qolishiga majbur qildi.

Milodiy IV asrdan boshlab qadimgi Xorazmning gullab-yashnashi boshlanadi. 305 yildan 995 yilgacha Xorazmda Afrikitlar sulolasi boshqargan.

VI-VII asrlarda zamonaviy O’zbekiston hududining bir qismi So’g’diyona va Baqtriyaning bir qismi bo’lib, ular keyinchalik Turkiy kaganat va Sasani imperiyasiga qaram edi. Arablarni bosib olgach, arab xalifaligining bir qismi edi. IX-asrning ikkinchi choragidan boshlab zamonaviy O’zbekiston hududi Somoniylar davlatining bir qismi bo’lgan. Somoniylar davlati Movarounnahr va Xuroson hududlarini qamrab oladi. Somoniylar hukmronligi davrida XX-asrning boshlariga qadar mavjud bo’lgan davlat boshqaruvi (vazirlik) asoslari shakllandi. Ayni paytda mintaqada fan, madaniyat va she’riyatning gullashi boshlandi. XX-asrning oxirida Somoniylar davlati turkiy ko’chmanchilarning, Qaraxoniylar va G’aznaviylarning hujumiga duchor bo’ldi. G’aznaviylar davlatining gullab-yashnashida uning hukmdorlari ilm-fan va madaniyat rivojini rag’batlantirdi. Taniqli olimlar va shoirlar (Al-Beruniy, Abul-Fazl Bayhaqi, Gardiziy, Firdavsiy va boshqalar G’aznaviylar hukmronligida yashab, ijod qilganlar.

XII-XIII asr boshlarida Xorazm-Mo’g’uliston tomonidan 1219-1221 yillarda bosib olingan Xorazmshoh davlatining bir qismi bo’lib, O’zbekiston hududi uning o’g’illari, Jo’ji va Chig’atoylarning ulusining qismi bo’lgan.

XIV-asrda Amir Temur (1336-1405) hukmronlik qilgan.Amir Temur o’zining harbiy qo’mondonligida o’z davlatining hududini sezilarli darajada kengaytirdi va Fors, Kichik Osiyo, Shimoliy Hindiston, Kavkaz orti, Sharqiy Dashti Qipchoq va boshqa ko’plab qo’shni hududlarni egalladi. Amir Temurning poytaxti Samarqand edi. Temuriylar davrida mintaqada fan va madaniyatning gullashi sodir bo’ladi.

1499 yilda Buxoro xonligi asoschisi Shayboniyxonning qo’shinlari zamonaviy O’zbekiston hududida Dashti Qipchoq cho’llarini bosib oldi. Sulton Shohbudagning o’g’li, hukmdorning nabirasi va ko’chmanchi o’zbeklar davlatining asoschisi Abulxayirxon (1428-1468). Chingiz, Xushchining uchinchi o’g’li Xan Shiban. Shayboniylar 1500-1501 yillarda Temuriylar davlatining poytaxti Samarqandning poytaxtini bosib olib, Temuriylar davlatining qulashi va Buxoro davlati deb nomlanadigan Buxoro xonligiga asos solgan.

Shayboniylar davlat ta’limi oxir-oqibat ikkiga bo’lingan: Xiva xonligi va Buxoro xonligi. Xorazmda IX-avloddagi Shayboniylar avlodidan bo’lgan Arab Shoh Ibod Pilad taxtga ko’tarilib, Arabchohidlar shaybonlarining qarindoshlari edi. Hukmronligidagi sulolalarning Buxoro xonligida Shaybaniylar (1500-1601) keyinchalik Ashtarxoniylarga (1601-1756) hukmronlik qildilar. Ashtarxoniylardan so’ng, o’zbek qabilasining so’nggi sulolasi bo’lgan Mangitov (1756-20) taxtga chiqdi va 1920 yilda bekor qilinishiga qadar o’sha vaqtga qadar amirlikga o’tgan Buxoroni hukm qildi.

Xiva xonligidagi  XVIII asr boshlarida arabchohidlar tomonidan qozoq Chingiziylariga, 1770 yildan 1920 yilgacha esa xonlik tugatilmaguncha hukmronlik qilgan o’zbek qo’ng’irot qabilasidan sulolaga o’tgan.

1709-1876 yillar oralig’ida Qo’qon xonligi zamonaviy O’zbekiston hududida shakllangan bo’lib, u o’zbek qabilasi aholisi tomonidan tashkil etilgan.

Rossiya imperiyasining hududiy kengayishi boshlangan vaqtga kelib, zamonaviy O’zbekiston hududida – Buxoro amirligi, Qo’qon xonligi va Xiva xonligi hududida uchta davlat qurilishi mavjud edi. 1876 ​​yilda Qo’qon xonligi rus imperiyasi tomonidan mag’lubiyatga uchradi, xonlik bekor qilindi va Xonning markaziy hududlari Farg’ona viloyatiga qo’shildi.

XX asr boshida Markaziy Osiyo Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga aylandi va Sovet hokimiyatini shakllantirish boshida, Bolshiviklarga qarshi Bosmachlarning qarshiliklariga qaramasdan, butun Markaziy Osiyo Sovet Ittifoqiga kirib, Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan, Buxoro Respublikasi va Xorazm Respublikasi tashkil topgan. 1917 yil 27 noyabrdan 1918 yil 22 fevralgacha O’zbekiston hududida taniqli mustaqil davlat – Turkiston avtonomiyasi mavjud edi. 1918 yil yanvarida, Turkiston avtonomiyasi taqdim etilgan ultimatumni bajarishdan bosh tortgandan so’ng – Sovetlarning kuchini tan olish – Konstantin Osipov boshchiligidagi 11 nafar askar va qo’shinlar Toshkentdan Toshkentga o’zini o’zi e’lon qilgan muxtoriyatni yo’q qilish uchun keldi. 1918-yil 6-fevraldan 9-martgacha ko’cha janglari bo’lib o’tdi, u yerda 10 mingdan ortiq fuqaro halok bo’lgan. Bu operatsiya o’nlab yillar davomida mahalliy aholini rus inqilobiga, markaziy va mahalliy sovet hokimiyatiga bo’lgan ishonchini pasaytirdi. Sovet hukumati tomonidan faqat 1930-yillarda tugatilgan Sovet tarixshunosligida Bosmachi nomi bilan mashhur bo’lgan kuchli milliy ozodlik partizanlari harakati Turkiston avtonomiyasining yo’q qilinishiga javob berdi.

Markaziy Osiyoning milliy-hududiy delimitatsiyasidan so’ng, 1924-yil 27-oktabrda Samarqand shahrida poytaxt bilan O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etildi. 1930 yil 1 sentyabr kuni O’zbekiston SSR poytaxti Samarqanddan Toshkentga ko’chirildi.

SSSRning boshqa respublikalari singari o’zbek SSRning dehqon aholisi quloqlarni kollektivlashtirish va tarqalishiga duch kelgan. 1931 yilda respublikada 3,5 mingdan ziyod quloq oilalari asosan Ukraina SSRdan chiqarildi. Aholi qarshilik ko’rsatadi – faqat 1930 yil yanvar-mart oylarida respublikada 105 ta qurolli fermer xo’jaliklari faoliyat ko’rsatadi.

SSSRning bir bo’lagi bo’lib, O’zbekiston mustaqillikka erishgan mustamlakachi hududdan industrial-agrar respublikaga aylandi, yengil va oziq-ovqat sanoati rivojlangan, og’ir sanoat o’n barobar o’sdi. Eng katta termal (Toshkent, 1971 yildan beri Sirdaryo, 1975 yildan boshlab, Navoiy, Angren gidroelektrostansiyalari) va gidroelektrostantsiyalar (Chorvoq, 1972 yildan) qurildi, gazni ishlab chiqarish boshlandi (Gazley, 1961) va neft konlari va boshqalar. mashinasozlik tarmoqlari (elektrotexnika, radioelektronika, asbobsozlik, kimyo, aviatsiya va boshqalar), paxtachilikning yangi yirik maydonlari yaratildi, O’zbekiston SSSRning kuchli paxta bazasi bo’ldi.

1991 yilda, Sobiq Ittifoqning poytaxti Moskvada avgust oyida to’ntarildi. O’zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilindi. 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston Oliy Kengashi «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish to’g’risida» gi, «O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi prinsiplari to’g’risida» gi qonunni qabul qildi. 1991 yil 30 sentyabr kuni O’zbekiston SSR nomi O’zbekiston Respublikasi deb o’zgartirildi. Bu yil oxirida, SSSR parchalanib ketganidan so’ng, O’zbekiston mustaqilligi to’g’risida referendum o’tkazildi. Unda: «Siz O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?» deb so’raldi. Natijada saylovchilarning 98,3% mustaqillikka erishdi, saylovchilarning 1,7% i qarshi chiqdi. Turnir 94,1% ni tashkil etdi. 1 sentyabr kuni O’zbekistonning Mustaqillik kuni bo’lib nishonlanmoqda va bu kun dam olish kuni deb e’lon qilindi.

O’zbekiston Konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan.